3-6 yaş ortası çocuklarda kimlik gelişimi

3-6 Yaş Ortası Çocuklarda Kimlik Gelişimi

Giriş

Kimlik gelişimi, bireyin kendini tanıması, benliğini ve toplumsal rollerini anlamlandırması sürecidir. Okul öncesi devir (yaklaşık 3-6 yaş aralığı), kimlik oluşumunun birinci temellerinin atıldığı kritik bir evredir. Bu yaşlarda çocuklar, kendileri hakkında birinci dengeli inançlarını ve benlik algılarını geliştirmeye başlar. Erken çocukluk devrinin kimlik gelişimindeki değeri, bu periyotta kazanılan tecrübelerin ve benlik algılarının, ileriki yıllardaki kişilik ve toplumsal gelişime yer hazırlamasından kaynaklanır. Bu makalede, 3-6 yaş kümesindeki çocuklarda kimlik gelişimi Erikson’un psikososyal gelişim kuramı ışığında ele alınacak; benlik kavramı, cinsiyet kimliği ve rol oyunu üzere süreçler tartışılacak; şimdiki araştırma bulgularından örnekler verilecek ve okul öncesi periyoda yönelik uygulamalı çıkarımlar ile ebeveyn ve öğretmenlere teklifler sunulacaktır.

Kuramsal Çerçeve

Erik Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı, hayat uzunluğu sekiz gelişim evresi tanımlar ve her evrede bireyin karşılaştığı temel bir psikososyal çatışma olduğunu öne sürer. 3-6 yaş ortası devir, Erikson’un kuramında “Girişimciliğe Karşı Suçluluk” (inisiyatif vs. suçluluk) evresine karşılık gelir. Bu evre, çocuğun artan motor ve lisan maharetleri sayesinde etrafını daha özgürce keşfedip kendi başına teşebbüslerde bulunmaya başladığı oyun çağıdır. Erikson’a nazaran bu devirde çocuk “bir kişi olarak neler yapabileceğini” keşfetmeye çalışır ve kendine güçlü bir halde inanma duygusu geliştirmeye başlar. Çocuklar merak duydukları mevzularda durmaksızın sorular sorar, hayal güçleri bariz biçimde artar ve yakın etraflarındaki yetişkin rollerine büyük bir ilgiyle gözlemci olurlar. Bu inisiyatif alma gayretinin başarılı olması, çocuğun teşebbüslerinin aile tarafından desteklenmesine ve merakının uygun formda giderilmesine bağlıdır. Şayet çocuk daima engellenir, çok eleştirilir yahut teşebbüsleri nedeniyle cezalandırılırsa, yaptığı şeylerin yanlış olduğu hissine kapılır ve suçluluk gelişebilir. Destekleyici bir ortamda ise çocuk hedeflerine ulaşabileceği geniş bir aksiyon alanı bulur ve girişimciliğin sağladığı başarma hissini tadar. Bu evrede uygun dengeyi bulmak kıymetlidir; çünkü çok esirgeyici ya da müsaade verici bir tavır da çocuğun özdenetim ve ahlak gelişimini olumsuz etkileyebilir. Sonuç olarak, muvaffakiyetle atlatılan “girişim vs. suçluluk” çatışması, çocuğun kendi başına harekete geçebilme mahareti ve hedef duygusu (purpose) geliştirmesiyle sonuçlanır ve ileriki kimlik gelişimine katkı sunar.

Erken çocukluk periyodundaki kimlik gelişimi, sadece Erikson’un kuramıyla sonlu değildir. Gelişim psikolojisinde farklı kuramsal açıklamalar da bu devirdeki benlik ve kimlik davranışlarını açıklar. Toplumsal öğrenme kuramı, 3-6 yaş ortasındaki çocukların etraflarındaki yetişkinleri ve akranlarını gözlemleyerek, pekiştireç (ödül-ceza) sistemleri yoluyla cinsiyet rolleri üzere davranış kalıplarını öğrendiklerini vurgular. Örneğin, Bandura’nın toplumsal öğrenme anlayışına nazaran çocuk, muhakkak bir davranışın ödüllendirildiğini yahut cezalandırılmadığını gördüğünde, o davranışı taklit etme mümkünlüğü artar. Bu yaşlarda çocuklar yalnızca anne-babalarını değil, kardeşlerini, akranlarını ve medya karakterlerini de model alarak “nasıl davranması” gerektiğine dair ipuçları toplar. Öteki yandan, bilişsel gelişim kuramı ve onun bir uzantısı olan cinsiyet şeması kuramı, okul öncesi çocukların cinsiyetle ilgili bilgileri işlemek için zihinsel şemalar oluşturduğunu öne sürer. Piaget’nin yapılandırmacı bakışıyla uyumlu olan bu görüşe nazaran çocuk, gözlemlediği davranış ve özellikleri “erkek işi” ya da “kız işi” olarak kategorilere ayırır; böylelikle kendi cinsiyet kimliğini de bu şemalar çerçevesinde anlamlandırır. Velhasıl, erken çocuklukta kimlik gelişimi hem psikososyal (duygusal-sosyal çatışmalar) hem de öğrenme ve bilişsel süreçler açısından ele alınmakta; çocuklar hem içsel girişimcilik hissinin imtihanından geçmekte hem de dış dünyadan gözlemledikleri rol modelleri aracılığıyla kimlik davranışlarını şekillendirmektedir

Kaynakça

• Erikson, E. H. (1963). Childhood and society. W. W. Norton & Company.
• Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice Hall.
• Piaget, J. (1962). Play, dreams and imitation in childhood. Routledge.
• Florida Atlantic University (2024). Pretend play and development in early childhood. Erişim adresi: https://www.fau.edu
• DoktorTakvimi.com (2023). “Erken çocukluk devrinde kişilik gelişimi nasıl olur?” Erişim adresi: https://www.doktortakvimi.com
• DergiPark (2021). “3-6 Yaş Ortası Çocuklarda Cinsiyet Kimliği Gelişimi Üzerine Bir Derleme.” DergiPark Akademik Makaleler Arşivi. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2018). Toplumsal bilimlerde nitel araştırma prosedürleri. Seçkin Yayıncılık.
• Kağıtçıbaşı, Ç. (2000). Benlik ve Kimlik. Evrim Yayınevi.
• Aral, N., Kandemirci, N. & Gürsoy, F. (2011). Okul Öncesi Periyotta Gelişim. Ya-Pa Yayınları.

• 1. Erikson’un psikososyal gelişim kuramına nazaran 3-6 yaş ortası çocukların karşılaştığı temel çatışma nedir? Bu çatışmayı sağlıklı biçimde aşmanın kimlik gelişimine katkısı ne olabilir?
• 2. Toplumsal öğrenme kuramı, çocukların cinsiyet kimliği gelişimini nasıl açıklar? Bu süreçte model alma ve pekiştirmenin rolü nedir?
• 3. Bilişsel gelişim kuramı ve cinsiyet şeması kuramına nazaran çocuklar 3-6 yaş ortasında cinsiyet rollerini nasıl anlamlandırır? Bu anlayışın ileriki yaşlara tesirleri neler olabilir?
• 4. Oyun çağı olarak isimlendirilen 3-6 yaş devrinde, hayali oyunlar ve rol denemelerinin kimlik gelişimi üzerindeki tesirleri nelerdir? Eğitimciler bu süreci nasıl destekleyebilir?