Psikanalize nazaran semptomlar; lisana dökülemeyen yahut kabul edilemeyen kanıların, isteklerin ve çatışmaların bastırılması sonucu ortaya çıkar. Freud bu durumu; “semptom, bastırılmış olanın geri dönüşüdür” kelamlarıyla lisana getirir.
Örneğin kişi suçluluk hissine yol açacak bir öfkeyi yahut yasak olan bir arzuyu bastırdığında, bastırılan bu gereç konversiyon bozukluğu üzere bedensel yahut obsesyonlar, fobiler üzere davranışsal bir semptom biçiminde ortaya çıkabilir. Obsesyonlar, çözümlenmemiş çatışmaların ve bastırılmış hislerin savunma düzenekleri aracılığıyla dışa vurumudur. Freud; “obsesyonel nevroz, suçluluğa karşı bir savunmadır” kelamlarıyla obsesyonun savunma fonksiyonundan bahseder.
Kabul edilemeyen cinsel yahut agresif dürtüler, kişinin zihninde takıntılı niyetlere (obsesyonlar) ve bu niyetleri etkisizleştirmeye yönelik davranışlara (kompulsiyon) dönüştüğünde bireyde OKB görülür. OKB’de en sık kullanılan savunma düzenekleri; bastırma, izolasyon ve tepki formasyondur. Kişi; bastırmada kabul edilemez bulduğu şeyleri bilinçdışına gönderir, izolasyonda kanıyı ve duyguyu birbirinden ayırır (düşünür lakin hissedemez), tepki formasyonda ise bastırılan şeyleri bilakis çevirir (aşırı titizlik, çok düzenlilik, çok kibarlık gibi).
Freud’un dışında pek çok psikanalist OKB’nin ortaya çıkma nedenlerini psikanalitik açıdan kıymetlendirir. Bu yazıda bu analistlerden kimilerinin OKB’yi nasıl değerlendirdiklerini anlatmaya çalışacağım.
İlk olarak Melanie Klein’ın OKB’ye bakış açısından başlamak istiyorum. Melanie Klein, kişinin erken çocukluk periyodunda sevdiği şahıslara yönelik saldırgan fantezileri olduğunu ve bu fanteziler nedeniyle sevdiklerinin ziyan görmesinden korktuğunu belirtir. Semptomların, kişinin bilinçdışındaki bu agresif dürtülerin yol açtığı ziyanı onarma teşebbüsünden ötürü ortaya çıktığını savunur.
“Obsesif savunmalar, yok edici dürtülerden kaynaklanan korkuyu denetim etme çabasıdır’ diyen Klein’a nazaran; bireyde var olan ağır suçluluk duygusu, onarma teşebbüsüne ve denetim takıntısına yol açar. Tekrarlayan ritüeller, işte bu hasarı onarma gayreti olarak görülür.
Bir diğer analist Donald Winnicott, semptomların çocukta gerçek benliğin gelişmemesi nedeniyle ortaya çıktığını söyler. “Semptomlar, gerçek benliğin konuşamadığı yerde konuşur” diyen Winnicott’a nazaran, çocuk gerçek muhtaçlıklarını bastırmak zorunda kaldığında ve etrafının beklentilerine uygun “sahte bir benlik” geliştirdiğinde bastırılmış gerçek gereksinimleri semptomlar olarak geri döner. Bu semptomlardan biri olan OKB, kişinin gerçek benliğini tabir etmek yerine dış dünyanın beklentilerine uygun davranmasının sonucu ortaya çıkar; çok denetimli, nizamlı olma üzere.
“Kompulsiyon, gerçek olmayan bir dengeyi müdafaa çabasıdır” diyen Winnicott’a nazaran kişi, etrafıyla alakasını inançlı tutmak için içsel kaosunu bastırır. Ritüeller, duygusal dağılmayı önleyen yapay düzenlemeler olarak görülür.
Bir öbür analist Wilfred Bion, semptomların düşünsel sürece yetisinin bozulması nedeniyle ortaya çıktığını belirtir. Anlamsız olan, manalı hale getirilmediğinde ve ham hisler işlenmediğinde bu, işlenmemiş haliyle vücutta yahut davranışta ortaya çıkar.
“Düşünemeyen zihin, semptom üretir” diyen Bion’a nazaran; ritüeller ve obsesyonlar, kişinin tolere edemediği hisleri, dışarıya sabit ve denetim edilebilir bir formda yansıtma biçimidir.
Psikanalize yeni bir bakış açısı kazandıran Jacques Lacan’a nazaran OKB, dileğin bastırılması ile ilgilidir. “Obsesif özne dileğin etrafında dolanır lakin ona asla sahip olmaz” diyen Lacan, obsesyonel kişinin bilinçdışında İlah yahut Süperego üzere bir otoriteye hizmet ettiğini ve dilekleri kendine yasakladığını belirtir. Zira isteğe erişmek bilinçdışında kişinin kendini hatalı hissetmesine yol açar. Kompulsif davranışlar, bu suçluluğu yatıştırmak hedefiyle ortaya çıkar. Kişi hem kompulsif davranışlarla hem de erteleme davranışları ile dileklerini denetim altında tutmaya çalışır.
Psikanalist Heinz Kohut da OKB’yi, anksiyeteyi düzenleme ve benlik bütünlüğünü muhafaza gayreti olarak görür.
“Obsesyonel kişi, kırılgan benliğini kompulsiyonlarla onarır” diyen Kohut’a nazaran; çocukluğunda çok tenkit yahut mükemmeliyetçi beklentilerle büyüyen çocuk, hissettiği yetersizliği dış dünyayı çok denetim ederek ve/ya mükemmeliyetçi bir kendilik oluşturarak telafi etmeye çalışır. Bu bağlamda denetim davranışları ve tekrarlayan ritüeller, kendini kâfi hissetme ve onarma uğraşı olarak görülür. Bu bağlamda paklık takıntıları, içsel bir “kirlenme” korkusunu yatıştırma; simetri yahut sistem takıntıları, denetim edilemeyen bir dünyada benliği bir ortada tutma gayretidir.
Özetle; psikanalitik kurama nazaran Obsesif-Kompulsif Bozukluk (OKB), derin ve çözümlenmemiş içsel çatışmaların, hasar görmüş ve bastırılmış kendiliğin, kabul edilemez olarak görülen dilek ve dürtülerin savunmalar yoluyla dışavurumudur. OKB ile çalışan terapist, şahıstaki bu savunmaları ve obsesif davranışları bir tahlil denemesi olarak görür, obsesyonun altındaki muhtaçlıkları (güvende hissetme, onaylanma) anlamaya ve hastanın dış denetim sistemleri (ritüeller) yerine “içsel güven” geliştirmesine yardımcı olmaya çalışır.
Psikanalitik ve psikodinamik terapide gaye; bilinçdışı çatışmaları çözme, bastırılmış materyalleri ortaya çıkarma, işlenmemiş ve lisana dökülememiş hislerin lisana dökülmesini sağlama ve katı olan süperegoyu esnetme yoluyla OKB’yi tedavi etmektir.
