Çocukluk Devirlerine Nazaran Ameliyat Öncesi Ruhsal Hazırlık
Çocuklarda ameliyat öncesi hazırlığa başlama vakti, çocuğun yaşına ve gelişim seviyesine nazaran farklılık gösterir. Planlı cerrahi teşebbüslerden 24 saat ya da birkaç gün öncesinde hazırlık başlayabilir. Küçük çocuklarda gereksiz anksiyeteye neden olacağı için cerrahi gününe daha yakın vakitte; adölesanlarda ise ameliyattan 7-10 gün öncesinde hazırlığa başlanabileceği önerilmektedir.
Yenidoğan (0-27 gün) ve Süt Çocuğu (28 gün-1 yaş) Periyodu:
Bu devirlerdeki çocuklar muhtaçlıklarını karşılayan ebeveynlerine yahut bakım vericilerine karşı itimat üzerine bir bağlantı kurarlar. Temel itimat duygusu daha sonraki devirlerde çocuğun gelişim özelliklerinin kazanılmasına yardımcı olur. Bebeklerin ağrılı süreçler sırasında ve sonrasında kucaklanması, deri teması sağlanması, bebek masajı uygulanması, yumuşak ses tonu ile konuşulması, ritmik sallama hareketleri üzere teşebbüsler bebeğin haz ve itimat hissini geliştirir. Bebeğin konuttaki rutinlerinin sürdürülmesi, birebir bireylerin bakıma devam etmesi, anksiyeteyi azaltır. Bebekler hislerini ağlama, gülme, vurma, tekmeleme, kol ve bacaklarını itme ya da çekme üzere davranışlarla gösterirler. Bu tıp davranışlar çevreyi denetim altında tutarak çocuğun kendini muhafaza yaklaşımının yansımasıdır. Bu nedenle hemşireler bebeğin davranışlarını gözleyerek, gerilim yaşama durumunu tespit edebilirler. Ayrıyeten yedinci aydan itibaren bebeklerde ayrılık anksiyetesi görülür. Çocuklar mutsuzluğunu ağlayarak söz eder. Ameliyat nedeniyle ebeveynlerden ve bakım verici bireylerden ayrılmak, tanımadığı, kendilerini sevdiklerinden ayıran, maskeli bireylerin olduğu bir ortama girmek onlar için kritik ve endişe verici bir durumdur. Bu nedenle hazırlık kademelerinde çocukların mümkünse ebeveynleri ya da bakım vericileri ile birlikte olmaları kıymetlidir. Ameliyathanede karşılaşacağı takımın üyelerinin, itimat verici ses tonu ile çocuğa fırsat buldukça ziyarette bulunmaları, onlara dokunarak inanç verici bağlantı kurmaları, bu devirde çocuğun hazırlığında dikkat edilmesi gereken noktalardır. Süt çocuğu devrinde cerrahi teşebbüs gayesiyle hastaneye yatan çocukların hastaneye gelirken sevdiği bir oyuncağını, eşyasını, emzik ya da biberonunu yanında bulundurmaları rahatlatıcı tesir gösterebilir. Ayrıyeten ayrılık anksiyetesini azaltmaya yardımcı olur.
Oyun Devri (1-2 yaş):
Bu periyotta çocuğun hareket ve tabir yeteneği artmıştır. Çocuğun otonomisi gelişmektedir. Bu nedenle çocuk bencildir. Bağımsız olmaya çalışırken, öteki yandan korunmaya ihtiyaç duyar. Engellendiği ya da istekleri karşılanmadığında inatlaşır ve olumsuz yansılar gösterir. Hastalık ve hastaneye yatış kendine inanç gelişimini yavaşlatabilir. Çocuk regresyon davranışları sergileyebilir. Tuvalet eğitimi almış çocuğa bez bağlanması, kendine inancını, otonomisini azaltır, kendinden kuşku duymasını ve utanmasını arttırır. Bu nedenlerle çocuğa her fırsatta seçenek sunulması ve çocuğun alınacak kararlara katılması faydalı olur. Denetim kaybı duygusu yaşamayan çocuk, merak dürtüsünün de yardımıyla girişkenlik ve öğrenme özelliği stantlar. Bebeklik periyodunda olduğu üzere bu periyotta de çocuğun, yeme, ahenge, oyun, hijyen üzere ihtiyaçlarının karşılanmasında konutta alışmış olduğu sistemin devam ettirilmesi kıymetlidir. Çocuğun kişisel özellikleri dikkate alınmadığında, başlangıçta çocukta inatlaşma ve agresif reaksiyonlar, daha sonra kendi dünyasına çekilme ve regresyon görülebilir. Regresyon davranışı gösteren çocukların yastığının, oyuncağının, battaniyesinin, anne eşarbı üzere itimat verici bir nesnesinin yanında olması rahatlamasını sağlar. Bu yaş kümesinde çocuklara süreçler kolay bir biçimde ve oyuncağı üzerinde gösterilerek açıklanabilir. Bilhassa ağrılı-acılı süreçlerde ebeveynleri, bakım vericisi yahut hemşiresi üzere güvendiği bireylerin yanında olması rahatlatıcı tesir gösterir. Ayrıyeten uygulanacak tıbbi araçların (örneğin tansiyon aleti, anestezi maskesi) uygulamalı manipülasyonundan yararlanılabilir. Kolay sözler kullanılarak ve çocuğun tıbbi aracı tutmasına müsaade verilerek güven ve iş birliği oluşturulmasına yardımcı olunabilir. Örneğin çocuğa “senin kan basıncını ölçmem gerekli, bu manşondur” üzere kolay sözlerle durum anlatılabilir; çocuğun manşonu tutmasına ve manşonla oynamasına müsaade verilebilir. Terapötik oyun; hastalık ve hastaneye yatmanın yol açtığı travmayı azaltmak, gerilim yaratan olaydan evvel, olay sırasında ve sonrasında çocuğun olumlu baş etme usulleri geliştirmesi için kullanılan bir usuldür. Şayet oyun, yapılan tedavi ve süreçlerle birleştirilebilirse, çocuğun kimi süreçleri tolere etmesine yardımcı olmaktadır.
Okul Öncesi Devir (3-6 yaş):
Bu yaş kümesi çocuklar ben merkezlidir ve bir şeyin sadece düşünerek gerçekleşebileceğine inanırlar. Hastalık ve hastaneye yatırılmayı yaptıkları makus bir davranışa verilen ceza olarak algılar ve suçluluk duyarlar. Ağrılı süreçlere neden olan, koydukları kurallarla çocukları sınırlayan tabip ve hemşireler ise ceza verici bireylerdir. Çocuklar, kendilerini hastalıklardan koruyamayan ve sıhhat çalışanının süreçlerine müsaade veren ebeveynlerini de suçlayabilirler. Çocukta vücut bütünlüğünü kaybetme korkusu vardır. İnvazif uygulamalarda beden içi malzemesinin o delikten dışarıya akacağına inanır. Bu nedenle enjeksiyon yeri üzere bölgelerin çabucak kapatılması çocuğun anksiyetesini azaltmaya faydalı olur. Rutinlerin değişmesi, bağımlılık ve engellenmeler çocukta denetim kaybına yol açar. Ortamın tanıtılması, işçinin tanıştırılması, süreçlerin anlayabileceği biçimde açıklanması, çocuğun işbirliğinin istenmesi, ona küçük vazifeler verilmesi, terapötik oyun aracılığıyla his ve tecrübelerinin öğrenilmesi, başka çocuklarla tanıştırılması, yemeklerini birlikte yemeleri, ilaçlarını birlikte içmeleri, oyunlar oynamaları ve televizyon izlemelerine müsaade verilmesi, anksiyete, suçluluk, denetim kaybı, kaygı hislerini azaltır. Çocuğun ameliyattan 3-5 gün evvel hazırlanması kafidir. Somut fikir yapısına sahip olduğundan ve büyüklük, yükseklik, genişlik, tartı, ara kavramları tam olarak gelişmediğinden, açıklamalar somut örneklendirmelerle yapılarak; oyun ve oyuncaklar, kuklalar yahut gerçek tıbbi gereçler üzerinde gösterilerek süreç anlatılabilir. Örneğin, “anestezi” ya da “seni uyutmaya gideceğiz” demek yanlış anlaşılabilir. Bunun yerine “ilaçlı hava” ya da “evde yattığınız uykudan farklı hastane ilaçları uykusu” üzere bir lisan kullanılması önerilmektedir. Ameliyattan evvel, ameliyat ile ilgili büyük fotoğraflı kitaplar okuyarak ve terapötik oyun aracılığı ile çocuğun hislerini söz etmesine müsaade verilmelidir. Boyama kitapçığı kullanılarak bilgilendirmenin anksiyetenin azaltılması ve çocuğun ameliyata hazırlanması konusunda faydalı olduğu düşünülmektedir. Okul öncesi çocuklar cerrahi kıyafetlerden korkabilirler ve bakım verenlerden ayrılma ile ilgili külfet yaşayabilirler. Hemşire, ebeveynlerin, ameliyat öncesi ve ameliyat sonrası süreçlerin birçoklarına dahil olmalarını teşvik etmelidir. Ebeveyn ve çocuğa, cerrahi bir şapka yahut maske verilerek çocuğun giymesi ve oynaması sağlanmalıdır. Ayrıyeten çocuğa, doktor vücudunda çalışırken, anestezi (yani “hastane uyku ilacı”) sayesinde uykuda olacağını ve uyanma vakti gelene kadar hiçbir şey hissetmeyeceğini hatırlatmak çocuğun ahengini dayanaklar.
Okul Periyodu (7-11 yaş):
Bu devir çocuklarında, vücut içine olan ilgi arttığından çocuklar vücut içi ve dışı ortasındaki alakayı ve farklılıkları kavramıştır. Bakım vericilerden ayrılmayı oyun yahut okul öncesi çocuklarına nazaran daha güzel tolere edebilir ve hastalık kavramlarını anlayabilirler. Hastaneye yahut cerrahi merkezine gelişte muhakkak bir derecede cerrahi teşebbüs bilgisine sahip olmalıdır. Çocuğun bilgisini saptamak için ona soru sorulmalıdır. Örneğin çocuğa “bugün niye burada olduğun hakkında bana ne bildiğini söyler misin?” hoş bir başlangıç noktası olabilir. Bilinmeyenden, hastalıktan ve bedenin ziyan görmesinden korktukları için, bazen anesteziye bağlı olarak, hatırlayacakları yahut hatırlamayacakları şeylerle ilgili tasa duyarlar. Çocuk, “hiçbir şey hatırlamayacaksın” denildiğinde, ameliyat öncesi bir ilacı açıklarken, isimlerini, ebeveynlerini yahut kendine ilişkin temel özelliklerini hatırlamadan uyanacaklarından korkabilir. Net bir lisan kullanmak ve konutta uyku ile “hastane uyku ilacı” ortasındaki farklılıkları açıklamak epeyce faydalıdır. Ameliyat öncesi hazırlığa ameliyattan 1–2 hafta evvel başlanmalıdır. Bu yaş devrinde çocuğun vücut imajı ile ilgili tasaları vardır. Tıpkı vakitte çocuk ameliyat sırasında uyanık olup olmayacağını merak eder. Ameliyatın ne kadar süreceği, ne vakit ayağa kalkacağı, ameliyattan sonra nasıl görüneceği üzere ayrıntıları öğrenmek isterler. Çocuğa karşı dürüst olunmalıdır. Süreç basamakları, maket üzerinde ya da görsel (video, poster, broşür) araçlar kullanarak açıklanmalıdır. Bu yaş kümesine yapılan kimi çalışmalarda ameliyat öncesi terapötik oyun, hastane ortamının tanıtılması üzere davranışsal yolların kullanılmasının postoperatif periyotta çocukların ve annelerinin anksiyete seviyelerini azalttığı, ailelerin terapötik oyun kullanımı sonrası memnuniyet seviyelerini arttırdığı belirtilmektedir. Çocuklar için hastalık ve bakıma yönelik broşür, kitapçık verilmesi, internetten kaynak gösterilmesi, çocuğun kitap mecmua okuması, günlük tutması, fotoğraf çizmesi, bilgisayar oyunları oynaması, müzik dinlemesi, televizyon izlemesi ve klinikteki başka çocuklarla ortak etkinlikler gerçekleştirilmesi, bilgilendirilmesi, hislerinin dinlenmesi, muvaffakiyetlerinin takdir edilmesi tesirli baş etme tekniklerindendir. Fotoğraflar ve başka görsel takviyeler bilhassa bu yaş kümesine ameliyatları açıklamakta tesirlidir. Bir anatomi kitabının kullanılması, çocukların bedeninin daha yanlışsız bir formda kavranmasına, cerrahi alanın büyüklüğüne ve yerine, ameliyattan sonra insizyonun nerede aranacağına ya da ameliyattan sonra cerrahi bölgeyi görmelerine yardımcı olabilir. 2-12 yaş ortası 104 çocuğun ebeveynleri ile yapılan nitel bir çalışmada; ameliyat öncesi fotoğraflı kitap kullanılarak yapılan bilgilendirmenin ebeveynlerin kendini ve çocuğunu inançta hissettiklerini tabir ettikleri belirlenmiştir. Okul çocukları, medya ve akran tesirine hayli fazla maruz kalmaktadırlar. Hastalık/tedavi çocuğun fizikî görünümü ya da işlevlerinde değişiklik yaptığında, vücut imajı kaybı yanında arkadaşlarının beğenisi ve arkadaşlıklarını kaybetme tehdidini de beraberinde getirir. Fizikî kayıp, mevt korkusu, akranları tarafından reddedilme kaygısı, çocukta denetim kaybı, benlik hürmeti düşüklüğü ve depresyona yer hazırlar. Çocuğun baş etme stratejilerini geliştirmelerine yardımcı olmak için bilgilendirme ve bağımsızlığın desteklenmesi hayli kıymetlidir. Çeşitli seçenekler ortasından tercih yapmalarına fırsat verilmelidir. Örneğin: “Bazı çocuklar telefonlarına bakmak yahut müzik dinlemek isterler, başkaları ise annelerinin yahut babasının elini tutmak isterler. Sana nazaran hangisi daha çok yardımcı olur?” halinde sorular sorarak kendisinin tercih etmesi istenebilir.
Adölesan Devir (12-18 yaş):
Adölesanların soyut düşünme ve neden sonuç bağı kurma özelliği yeterli gelişmiştir. Hastalıkların fizikî ya da duygusal kaynaklı olabileceğini, fizikî problemlerin, duygusal sıkıntılara da sebep olabileceğini bilirler. Hastalık ve hastaneye yatış adölesanın, bağımsızlık, kendini gerçekleştirme ve denetim hissini engelleyebilir. Yapılacak ameliyatın özelliğine nazaran fizikî sonluluklar, fizikî görünümde değişiklik, vücut denetimi kaybı, kararlara katılamama üzere faktörler adölesanın baş etme gücünü azaltır. Adölesanlar olgun görünmek istedikleri için, dehşet ve korkularını gizleyebilirler. Bunun sonucunda büsbütün takviyesiz kalabilir ve baş etme zahmeti yaşayabilirler. Hemşireler adölesanlarda çok çeşitli his ve davranışlarla karşılaşabilir. Adölesanlar, özkontrol ve otonomi kaybından korkarlar. Bu nedenle hastanede ne giyileceği (örneğin, hastane kıyafeti), nasıl davranılacağı (örneğin, tıbbi geçmişi ile ilgili sorulara yanıt verme, rahatsız edici yahut özel bahisleri tartışma) ya da ameliyat öncesi aç kalma ile ilgili olumsuz yansılar gösterebilirler. Okul öncesi devirdeki çocuklar için kullanılan usullerin birçok, birkaç değişiklik ve eklerle, adölesanlar için de kullanılabilir. Hastaneye kabul ve kıymetlendirme sürecinin başlangıcından itibaren adölesan hastanın, bağımsızlık isteğini desteklemek kıymetlidir. Adölesanların birçoğu, alerjiler, ameliyat öncesi açlık durumu ve ağrı skoru ile ilgili görüşme sorularının birçoklarına yanıt vermeyebilir. Şayet konuşmayı bir ebeveyn üstlenirse, bu durum adölesan hastanın geri çekilmesine neden olabilir. Akran bağlantıları bu yaş kümesi için büyük değer taşır. Bu nedenle adölesanların arkadaşlarıyla telefon ile görüşmesine müsaade verilmesi, arkadaşlarına bağlı olduklarını hissetmelerine yardımcı olabilir. Adölesanlar hastaneye yattığından itibaren kurallar net formda belirlenmeli, ameliyat öncesi yahut ameliyat sonrası alanda telefon bulundurabileceği hatırlatılmakla birlikte, sıhhat takımı tarafından soru sorulduğunda yanıt vermesinin zarurî olduğu konusunda bilgilendirilmelidir. Adölesanların en sevdikleri oyun ya da telefon uygulamasını oynaması, dikkatini dağıtmaya ve durumu olağanlaştırmaya yardımcı olabilir. Böylece tasa azaltabilir ve ameliyat öncesi anksiyolitik ilaç ihtiyacı azaltılmış olur. Adölesanlar, ameliyata karar verme sürecinde bir rol oynamalı ve ameliyat muhtaçlığı ve endikasyonlarını anlayabilmelidir. Gençler daha ayrıntılı açıklamalardan ve görsel araçlardan faydalanabilirler. Birçok adölesan bilim ve insan bedeniyle ilgilenmektedir. Anatomi kitaplarını kullanmak, gençlerin daha rahat olmalarını ve soru sorma fırsatı bulmalarına yardımcı olabilir. Bu yaş kümesi bireyler vücut imgesinin değişmesi, akran reddi, sakatlık, denetim kaybı ve mevt korkusu üzere ortak telaşlara sahiptir. Bu telaşları ele alırken, hemşire, gençlerin kaygılarını göz gerisi etmemelidir. Adölesan hastanın soruları yanıtlanırken, dürüst olunması, ahenk sağlamaya yardımcı olabilir. Vücut imajıyla ilgili artan telaşlardan ötürü, ergenler çoklukla ameliyattan sonra ortaya çıkabilecek kozmetik tesirler konusunda çok fazla kaygılıdırlar. Yaralarının nasıl görüneceği telaşı cerrahi ve anestezi sürecinin yarattığı telaştan daha fazladır. Bu telaşları yargılamadan ve minimize etmeden doğrulamak, daha tesirli işbirliği sağlayabilir. Ayrıyeten adölesanlar için mahremiyet değerlidir.
Gelişim Geriliği Olan Çocuklar:
Tıbbi ya da cerrahi tecrübeler, birçok çocuk için gerilimli olabilir, lakin gelişimsel gecikme yahut duyusal bir bozukluğu (örneğin, otizm spektrum bozukluğu) olan çocuklar için daha sıkıntı olabilir. Bir çocuk yahut genç, toplumsal etkileşimler ve lisan üzere sadece bir yahut iki gelişim alanında az seviyede pürüze sahip olabilir ya da bilişsel durumunu büyük ölçüde etkileyen birden fazla alanda değerli eksikliklere sahip olabilir. Bu nedenle hemşire, hastanın tanısına dayanarak yetenekleri hakkında varsayım yapmamalıdır. Bilhassa otizm spektrum bozukluğu olan çocuklarda göz önünde bulundurulması gereken, çocuğun somut düşünüyor olması ve soyut kanıları anlayamamasıdır. Bu çocuklarda hastaneye yatış yahut cerrahi teşebbüsler güçlü davranışlara neden olabilir. Çocuklarda, saldırganlık, öfke nöbeti, vurma, tekme, ısırma ve kazıma üzere davranışlar görülebilir. Aile merkezli bakım prensiplerini kullanmak, çocuğa teşebbüs planlarken çok kıymetlidir. Çocuğa uygulanacak en tesirli yaklaşımı belirlemek için evvel bir ebeveyn ile özel olarak konuşmak önerilir. Ebeveynler, çocuklarının sevdikleri, hoşlanmadıkları ve tetikleyen sözleri ya da davranışları bilir. Böylelikle çocuğun ahenk sağlamasına yardımcı olurlar. Hastanın gelişim seviyesine bağlı olarak, detaylı bir hazırlık tartışması yapmak mantıklı olmayabilir. Lakin “ağrılı cerrahi nokta” yahut “doktorun düzelteceği yer” ile ilgili kolay fotoğraflar yahut hatırlatmalar kâfi olabilir. Kimi çocuklar için, “hayır” demek öfke nöbetine sebep olabilir. Gereksiz ekipmanların mümkünse hastanın odasından çıkarılması, kullanımdan çabucak evvel getirilmesi değerlidir. Sesler yahut ışıklar hastada güçlü davranışları tetikleyebileceğinden, çevresel uyaranlar en az seviyede tutulmalıdır. Akılda tutulması gereken en düzgün prosedür kişiselleştirilmiş bakımdır. Her çocuk farklıdır ve gelişimsel zorluğu olan bir hasta için uygulanan stratejiler, bir sonraki basamakta işe yaramayabilir.
