Kültürel Bağlamda İstifçilik: Ayıp mı, Ruhsal Bozukluk mu?
İstifleme (biriktirme) bozukluğu, ferdî eşya ya da objelerin kıymeti ne olursa olsun, onları elden çıkarmakta ya da bırakmakta yaşanan zorluk, atma konusunda kararsızlık yahut ağır rahatsızlık hissetme ve aslında gerekli olmayan eşyalara karşı çok sahip olma isteği ile tanımlanan bir bozukluktur.
Dispozofobi olarak da bilinen bu bozukluğa sahip bireyler, eşyalar kıymetsiz, sıhhatsiz ya da tehlikeli olsa bile onları atmakta zorlanır ve biriktirmeye devam ederler. Bu durum, kişinin ömür alanını önemli biçimde etkileyerek mesken ortamının nizamından hareket kabiliyetine, paklık alışkanlıklarından sıhhatine, uyku nizamına ve hatta beslenme biçimine kadar pek çok alanı olumsuz istikamette değiştirir. Çok istifleme hadiselerinde, konutta yaşanabilir alan kalmayabilir ve birey kendi hayat alanında fizikî risk altında kalabilir.
İstifleme davranışı, birinci sefer Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı’nın dördüncü baskısında (DSM-IV), obsesif kompulsif kişilik bozukluğu ve obsesif kompulsif bozukluğun bir teşhis ölçütü olarak ele alınmıştır. Bu baskının gözden geçirilmiş versiyonunda ise, obsesif kompulsif bozukluğun bir belirtisi olarak tanımlanmıştır.
İstifçilik (hoarding), DSM-5’te başka bir psikiyatrik bozukluk olarak tanımlanmasına karşın, kültürel, ekonomik ve tarihî faktörlerden güçlü formda etkilenmektedir. Bu çalışma, istifçilik davranışının kimi kültürlerde nasıl mana kazandığını ve ne vakit psikopatoloji olarak kıymetlendirilmesi gerektiğini tartışmaktadır. İstifçilik, kültürel bağlamda “ayıp” ya da “alışkanlık” olarak görülebilirken, klinik ölçütler sağlandığında önemli bir ruhsal bozukluk olarak ele alınmalıdır.
İnsanların objeleri biriktirme ve saklama davranışı tarih boyunca var olmuştur. Lakin bu davranışın sonları, niyetleri ve sonuçları değiştikçe istifçilik, toplumsal olarak ya makbul bir davranış ya da ruhsal bir sorun olarak değerlendirilmiştir (Frost & Gross, 1993). İstifçilik, bilhassa DSM-5’te (2013) bağımsız bir teşhis olarak yer aldığından bu yana daha fazla klinik dikkat çekmektedir.
Kültürel Kıymetler ve Eşyaya Yüklenen Anlam
Toplumların kültürel yapıları, insanların objelere yüklediği manası şekillendirir. Kolektivist toplumlarda, bilhassa geçmişe ve aile mirasına bedel verilen kültürlerde, eşyaları saklamak sadakat, vefa ve geçmişle bağ kurma biçimi olarak algılanabilir (Cherrier & Ponnor, 2010). Türkiye üzere topluluk odaklı ve aile merkezli yapılarda eski eşyalar sırf obje değil, duygusal bir mana taşıyabilir.
Ekonomik Etkenler ve Kıtlık Kültürü
İkinci Dünya Savaşı, göçler, ekonomik krizler üzere tarihî olayları deneyimlemiş nesillerde “her şey lazım olabilir” niyeti yerleşmiş olabilir. Bu davranış biçimi, Maslow’un muhtaçlıklar hiyerarşisinin alt basamaklarındaki güvenlik muhtaçlığına bir karşılık olarak da kıymetlendirilebilir (Maslow, 1943). Münasebetiyle, kimi bireyler için istifçilik bir “bozukluk” değil, bir hayatta kalma stratejisi olabilir (David & Szechtman, 2010).
Psikopatolojik Teşhis: Ne Vakit Bozukluk Sayılır?
DSM-5’e (2013) nazaran, istifçilik bozukluğu şu kriterlere dayanır:
– Eşyaları elden çıkarma konusunda daima bir zorluk yaşanması,
– Bu davranışın ömür alanlarını önemli formda daraltması,
– Ferdî, toplumsal ve mesleksel fonksiyonellikte bozulma yaratması.
İstifçilik bozukluğu olan bireyler, biriktirdikleri objeleri kaybetme kanısıyla ağır korku yaşarlar ve bu objelerin fonksiyonsuz olduğunu kabul etseler dahi elden çıkaramazlar (Frost et al., 2011).
Damgalama ve Toplumsal Algı
Toplumun istifçi bireylere bakışı ekseriyetle eleştirel ve dışlayıcıdır. Bu bireyler “düzen takıntılı”, “dağınık”, “cimri” ya da “pis” üzere etiketlerle anılabilir (Steketee & Frost, 2007). Bu etiketleme süreci, bireyin yardım arama davranışını engelleyebilir ve sorunu daha da derinleştirebilir.
İstifçilik davranışı, sadece bireyin içsel dünyasından değil; ilişkin olduğu kültürden, yaşadığı ekonomik kaidelerden ve geçmiş tecrübelerinden de beslenir. Her istifçilik davranışı psikopatolojik değildir; fakat hayat kalitesini düşürmeye başladığında profesyonel takviye gerekir. Kültürel anlayış ile klinik bilgiyi birleştiren bütüncül bir bakış açısı, istifçilik üzere çok boyutlu davranışları anlamada kilit rol oynar.
Kaynakça
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: Author.
Cherrier, H., & Ponnor, L. (2010). A study of hoarding behavior and attachment to possessions in compulsive buying. Journal of Consumer Behaviour, 9(6), 422–433.
David, E., & Szechtman, H. (2010). Perspectives on hoarding from cognitive-behavioral and biological models. Depression and Anxiety, 27(6), 575–586.
Frost, R. O., & Gross, R. C. (1993). The hoarding of possessions. Behaviour Research and Therapy, 31(4), 367–381. https://doi.org/10.1016/0005-7967(93)90094-b
Frost, R. O., Steketee, G., & Tolin, D. F. (2011). Hoarding: Basic facts and emerging perspectives. Current Directions in Psychological Science, 20(5), 261–265.
Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50(4), 370–396.
Steketee, G., & Frost, R. O. (2007). Compulsive hoarding and acquiring: Therapist guide. Oxford University Press.
