Bazen hayatın ortasında durup kendimize şunu sormak gerekir: “Şu an yaptıklarım nitekim benim seçimim mi, yoksa şartların beni zorladığı bir hayatı mı sürdürüyorum?” Zira birçok vakit biz zannettiğimiz şeyin arkasında, aslında “kazandığımız” yani zorunda kaldığımız roller vardır. Bu roller öylesine içselleşmiştir ki artık onları benliğimizin bir modülü üzere yaşarız.
Psikolojide “kazanılmış roller”, bireyin ömrü boyunca —özellikle erken dönemlerde— yaşadığı travmalar, yetersizlikler ya da çevresel beklentiler nedeniyle üstlendiği davranış kalıplarını söz eder. Bu roller başta işe fayda; bireyi o anki zorluktan korur, sistemi sağlar, bağlantıyı sürdürür. Fakat vakitle kişinin kendisiyle kurduğu alakayı bozmaya, içsel çatışmalar yaratmaya başlar. Zira bu roller seçilmemiştir; mecburiyetle benimsenmiştir.
Örneğin, “Ben yapmazsam kimse yapmıyor” cümlesi. Kaçımız bunu söyledik ya da duyduk? Birçok bayan danışanım, bilhassa evlilik bağlarında bu noktaya gelmiş durumda. Eşlerinin sorumluluk almadığı, onların yükleri paylaşmadığı durumlarda, tüm meskenin, çocukların ve duygusal gereksinimlerin sorumluluğunu sırtlanmak zorunda kalıyorlar. Vakitle bu yük o kadar kanıksanıyor ki artık bunu yapmamak korkutucu geliyor. Zira denetim etmek, her şeyi organize etmek, sadece bir misyon değil; birebir vakitte bir güvenlik alanına dönüşüyor. Kendi tabirleriyle, “kontrolü bırakınca her şey dağılacakmış üzere geliyor.”
Bu durumun kökeninde birden fazla vakit çocuklukta yaşanan parentifikasyon süreci yer alır. Parentifikasyon, çocuğun kendi yaşından beklenmeyecek sorumluluklar üstlenmesi durumudur. (Chase, 1999). Örneğin, duygusal olarak yetersiz bir anne babanın çocuğu, meskendeki duygusal dengeyi sağlayan kişi hâline gelir. Bu çocuk, yetişkinliğinde de kendini daima tertibi sağlamak zorunda hisseder, diğerleri ismine sorumluluk alır, her şeyin denetim altında olması gerektiğine inanır.
Bu durumu Donald Winnicott’un “Sahte Benlik” kuramıyla birlikte düşünmek de epeyce manalıdır. Winnicott, bireyin kendi özgün benliğini değil, etrafın onayladığı bir benliği yaşadığını söyler. Bu “sahte benlik”, oburlarının gereksinimlerini gözetirken kendi hislerini bastırır. Bir rol üstlenir ancak bu rol vakitle kişiliğe dönüşür. İşte burada “kazanılmış roller” kimliğin bir parçasıymış üzere hissedilir.
Kontrolcü olmak, çok sorumluluk almak, herkese yetmeye çalışmak, daima güçlü görünmek… Bunların her biri, vaktinde işe yaramış lakin bugün fonksiyonelliğini yitirmiş rollerdir. Bizi tüketen, ancak bırakamadığımız davranış kalıplarıdır.
Bu noktada durmak ve kendimize şu soruları sormak çok değerlidir:
Bu davranışı birinci ne vakit ve kimin karşısında geliştirdim?
Bu rol beni neye karşı korudu?
Bunu yaptığımda seviliyor muydum, takdir mi ediliyordum?
Bu rolü bırakınca ne olur korkusu taşıyor muyum?
Gerçek benliğim bu mu, yoksa o rolün altındaki sessiz ben mi?
Araştırmalar gösteriyor ki, bu çeşit rollerden özgürleşmek mümkündür; lakin evvel onların bizde ne işe yaradığını fark etmemiz gerekir. Zira kazanılmış roller yalnızca davranış değil, tıpkı vakitte bir hayatta kalma stratejisidir. Ve artık hayatta kalmaktan fazlasını hak ediyoruz: Nitekim yaşamak. Kendi seçimlerimizle, kendi hudutlarımızla, kendi “ben”imizle…
Terapi süreci bu farkındalığı yaratmak için güçlü bir alan sunar. Kişi, neden bu kadar denetim etmek zorunda hissettiğini, neden daima güçlü görünmeye çalıştığını ve neden diğerlerinin sorumluluklarını üstlendiğini keşfetmeye başlar. Bu keşif, beraberinde yeni bir lisan getirir. “Ben istemediğimde de kıymetliyim.” ya da “Her şeyden sorumlu olmak zorunda değilim.” üzere cümleler birinci başta yabancı gelebilir fakat vakitle içselleşir.
Kazanılmış roller, fark edildiğinde ve dönüştürüldüğünde, kişiyi yüklerinden kurtaran bir uyanışa dönüşebilir. Tahminen de birinci defa, kişi kendine şunu söyleyebilir:
“Artık olmak zorunda değilim.”
Kaynaklar:
Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. Basic Books.
Winnicott, D. W. (1960). The Maturational Processes and the Facilitating Environment.
Chase, N. D. (Ed.). (1999). Burdened Children: Theory, Research, and Treatment of Parentification.
Jurkovic, G. J. (1997). Lost Childhoods: The Plight of the Parentified Child.
